Discussies rondom het basisinkomen hebben er toe geleid dat meerdere gemeentes gaan experimenteren met de bijstand. In Rotterdam ontbreekt hiervoor politieke daadkracht, meent Gijs Custers. Hij ging hierover in gesprek met diverse fracties van de lokale politiek.
Tientallen gemeentes tonen interesse in experimenteren met de bijstand, gebaseerd op de denkrichting van het basisinkomen. In Rotterdam is die interesse er ook, hoewel die niet door iedereen wordt gedeeld. Vorig jaar organiseerden SP en D66 een debat, FNV haven is sympathisant en er werd tweemaal een motie ingediend voor een pilot met het basisinkomen. Deze werd ondersteund door SP, Groenlinks, NIDA en de Partij van de Dieren.
Het idee achter het basisinkomen is dat iedere burger maandelijks een bepaald bedrag ontvangt dat voldoende is om van rond te komen. Daar staan, in principe, geen verplichtingen tegenover. Meerdere gemeentes laten zich door deze denkrichting inspireren, omdat ze ervaren dat de huidige Participatiewet schuurt in de praktijk. Het sanctioneren, controleren en sturen van bijstandsgerechtigden lijkt vaker op bezigheidstherapie dan dat het mensen vooruit helpt in hun leven.
Een netwerk van gemeentes heeft daarom de handen ineen geslagen om te kijken of dit anders kan. Hierin zijn Utrecht, Tilburg, Groningen en Wageningen de huidige trekkers: zij hebben concrete stappen genomen tot een experiment dat vanaf januari 2017 van start zal gaan. Dit zal begeleid worden door lokale universiteiten om gedragseffecten ten opzichte van de reguliere bijstandsontvangers te bestuderen.
Hoewel de invulling per gemeente verschilt, zijn er twee algemene noemers. De eerste daarvan is dat de voorwaarden voor het ontvangen van bijstand verlicht worden of wegvallen. De achterliggende gedachte is dat mensen meer tijd en ruimte krijgen om hun eigen leven in te gaan richten. De vraag is wat mensen gaan doen met deze vrijheid, en wat het oplevert voor hun gezondheid, geluk en maatschappelijke participatie. Gaan ze meer gericht solliciteren, vrijwilligerswerk verrichten of op de bank luieren?
De tweede algemene noemer is dat mensen de mogelijkheid krijgen tot bijverdienen boven op hun onvoorwaardelijke uitkering. Sinds afgelopen vrijdag is deze bijverdien-optie, met een plafond van 199 euro, goedgekeurd door staatssecretaris Klijnsma.
De gedachte achter deze optie is om de armoedeval van het huidige systeem tegen te gaan. Immers, als je in de bijstand extra inkomsten genereert, dan worden deze in het huidige beleid verrekend (en dus gekort) met de uitkering die iemand krijgt. De enige manier om dan duurzaam uit de bijstand te komen, is vast werk dat voldoende betaald wordt. Dit lijkt in het huidige tijdsgewricht met toenemend flexwerk en ‘werkende armen’ steeds moeilijker te worden, vooral voor mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt.
Rotterdamse politiek
Dat Rotterdam momenteel geen onderdeel is van deze ontwikkeling, ligt voor de hand. Met Leefbaar als grootste partij in de coalitie ligt de nadruk voor mensen in de bijstand op repressie en tegenprestaties. Wij, Vereniging Basisinkomen, spraken met D66, PvdA, SP, GroenLinks en NIDA om hun standpunten rondom het basisinkomen te peilen. De VVD en Leefbaar hebben we ook benaderd voor een gesprek, maar deze partijen gingen niet in op onze uitnodiging.
Ten eerste viel op dat al onze gesprekspartners, meestal de fractieleden verantwoordelijk voor Werk & Inkomen, een positieve houding hebben ten opzichte van het basisinkomen. Allen beschouwen het basisinkomen als een mogelijke invulling van de welvaartsstaat voor de toekomst. Verder bestaat er aanzienlijke variatie in standpunten tussen de partijen. Zo is D66 aanhanger van experimenteren met zowel bijstandsgerechtigden als niet-bijstandsgerechtigden én de optie tot bijverdienen in een uitkeringssituatie. Daarentegen gaan ze wel uit van een laag basisinkomen, rond de zevenhonderd euro.
“Het huidige beleid van repressie is zinloos in een stad waar opleidingsprofielen en vacatures elkaar structureel mislopen”
De PvdA zegt een experiment ook te willen steunen, al zien ze het basisinkomen niet als de oplossing. Zij zijn momenteel ook geïnteresseerd in een ander, vergelijkbaar concept, namelijk dat van ‘basisbanen’. De SP denkt dat het basisinkomen een rol kan spelen indien banen op grote schaal verdwijnen door automatisering en robotisering. Werkgelegenheid creëren voor iedereen lijkt voor de SP meer een prioriteit.
Groenlinks wil met betrekking tot het basisinkomen werken aan een regelarme bijstand, waarin mensen niet gedwongen worden tot tegenprestaties maar meer ruimte krijgen voor zelfontplooiing. NIDA is ten slotte geïnteresseerd in een experiment om tot een betere verdeling van welvaart te komen en hoopt in de toekomst het basisinkomen te kunnen belichten vanuit een islamitische inspiratie.
Uit de gesprekken valt te concluderen dat er in de Rotterdamse politiek een groeiende voedingsbodem is voor een experiment met het basisinkomen. Hoewel dat met de huidige coalitie voorlopig nog niet concreet zal worden. Maar het is aannemelijk dat een experiment in de toekomst kan plaatsvinden, en naar onze mening moet de politiek hier al mee aan de slag. Rotterdam is bij uitstek een geschikte stad voor een dergelijk experiment. Het huidige beleid van repressie is namelijk zinloos in een stad waar opleidingsprofielen en vacatures elkaar structureel mislopen.
Gemeentelijke ambities
Rotterdam kenmerkt zich door vooruitstrevend te zijn op meerdere terreinen zoals economie, milieu, big data en veiligheid. Qua armoede- en participatiebeleid koerst de gemeente momenteel tegen maatschappelijke trends in, wat onnodig veel frictie veroorzaakt. Bovendien ontbreekt er een toekomstvisie. Een experiment in de bijstand, geïnspireerd op het basisinkomen, zou aanknooppunten kunnen bieden om een meer duurzaam beleid rondom werk, participatie en inkomen te ontwikkelen.
Wij roepen de gemeente dus op om haar ambities ook op sociaal terrein waar te maken, te beginnen met een experiment gebaseerd op de gedachtegang van het basisinkomen.